نگاهی به مکتوبات اسارت به مناسبت سالروز آغاز بازگشت آزادگان دفاع مقدس
«زندان نامه»، که در تاریخ ادبیات آن را به قالب «حبسیه» می‌شناسیم، به اشعاری گفته می‌شود که مرتبط با گذران دوران زندان است.
مهدی نوریان در مقاله خود در «دایرة المعارف بزرگ اسلامی» این چنین به حبسیه اشاره می‌کند: «حبسیه، به سبب بار عاطفی شدید، از شاخه‌های مهم ادبیات غنایی است. از نقادان شعر پارسی، بعضی آن را از نوع حسب حال و شکواییه، و برخی دیگر اشعار شکایت آمیز می‌شمارند. ازآنجاکه شاعرْ حبسیه را در بیان مصائب و آلام خویش سروده است، آن را مرثیه‌ای برای عمرِ ازدست رفته در سختی و نیز بَثّ الشکوى و حسب حال نیز گفته اند.»
در تاریخ ادبیات فارسی، مشهورترین حبسیات به مسعود سعد سلمان (سده‌های پنجم و ششم هجری) متعلق است با این بیت معروف: «نالم ز دل چو نایْ من اندر حصار نای/ پستی گرفت همت من زین بلندجای». فلکی شروانی و مجد هَمگر را هم شاید بتوان از سرایندگان خوب این نوع شعر در دوره‌های بعد دانست. ازاین دست سروده‌ها در روزگاران مختلف کمابیش نشانی می‌شود دید. به عنوان نمونه، در روزگاری نه چندان دور از ما، ملک الشعرا بهار قصیده‌ای سروده است با مطلعِ «پانزده روز است تا جایم در این زندان بُوَد/ بند و زندان کی سزاوار خردمندان بُوَد؟!»
این گونه (ژانر) ادبی در حوزه ادبیات داستانی هم نمونه‌هایی دارد که گاه فقط به صورت خاطره نگاری دوران زندان موجود است و در مواردی در قالب رمان و داستان نوشته شده است. شاخص‌ترین نویسنده ایرانی داستان‌های زندان بزرگ علوی است با دو کتاب «ورق پاره‌های زندان» و «پنجاه و سه نفر».
پس از انقلاب، علاوه بر خاطره نویسی‌های برخی انقلابیون از زندان‌های رژیم گذشته، هم زمان با دفاع مقدس و اسارت فرزندانی از این سرزمین به دست رژیم صدام، نوشتن از زندان و خاطره نگاری دوران اسارت به ادبیات مقاومت اضافه شد که پس از آزادی این اسرا آرام آرام صورت کتاب به خود گرفت و وارد بازار نشر شد. از سال‌های پیش ازاین، معدودخاطراتی مانند «نفر پانزدهم»، نوشته جهانگیر خسروشاهی، را سراغ داریم که به زندان‌های کومله در غرب کشور اشاره دارد.
البته ما نمونه هایی، به ویژه در شعر، داریم که آفرینش آن‌ها به خود دوران اسارت برمی گردد. «در سراسر دوران اسارت، شاعران اسیر، با سرودن اشعار در قالب‌ها و مضامین مختلف، سهم مهمی در حفظ روحیه آنان داشتند. [..]در بعضی از اردوگاه ها، شاعران، به صورت پنهانی، نشست‌های ادبی برگزار می‌کردند. [..]در اردوگاه موصل انجمن مخفی شعر تشکیل شده بود و به صورت هفتگی نشست‌هایی برگزار می‌شد. [..]شعر طنز پرمخاطب‌ترین اشعار این دوران بود.
سید آزادگان، مرحوم حجت الاسلام و المسلمین ابوترابی فرد، به هر اردوگاهی که می‌رفت، شاعران را تشویق می‌کرد تا شعر طنز بسرایند و در جمع بخوانند تا با ایجاد نشاطْ روحیه اسرا را تقویت کند.» [۱] بااین حال، این خاطره نویسی و داستان نویسی از اسارت بود که بیشتر به چشم آمد و به یکی از مهم‌ترین بخش‌های ادبیات جنگ تبدیل شد. برخی از این آثار به قلم خود آزادگان و اصطلاحا «خودنگاشت» است و برخی شکل مکتوب صورت ضبط شده و کار مشترک راوی و نویسنده یا راوی و تدوینگر است که «دیگرنگاشت» نام می‌گیرد.
آثار حوزه اسارت زود جای خود را در ادبیات مقاومت باز کرد و حتی گاه به تقریظ رهبر معظم انقلاب هم رسید؛ ازجمله این‌ها «پایی که جا ماند» است که نمره ویژه‌ای می‌گیرد و ایشان در تقریظی بر آن نوشته اند: «تاکنون، هیچ کتابی نخوانده و هیچ سخنی نشنیده ام که صحنه‌های اسارت مردان ما در چنگال نامردمان بعثی عراق را، آن چنان که در این کتاب است، به تصویر کشیده باشد.» جذابیت «آن بیست و سه نفر» هم از نگاه ایشان دور نمانده است.
سرگذشت اولین اسیر و آخرین آزاده
از شگفتی‌های دفاع مقدس، خلبانی است که اولین اسیر است و آخرین آزاده. او صبح روز ۲۷ شهریورماه ۵۹ با یک فروند هواپیمای «اف-۵» به همراه یک دسته پروازی، برای پاسخ گویی به تجاوزات دشمن (پیش از شروع رسمی جنگ) اقدام به انهدام تانک‌ها و توپخانه‌هایی کرد که روز قبل پاسگاه‌های مرزی ایران را گلوله باران کرده و وارد خاک ایران شده بودند؛ ولی هواپیمای حسین لشکری آسیب دید و او مجبور به ترک هواپیما و استفاده از چترنجات شد و درنهایت در نقاط مرزی به اسارت نیرو‌های رژیم بعثی عراق در آمد.
او، سرانجام، هفدهم فروردین ۷۷ آزاد شد و در دیدار با مقام معظم رهبری، به پیشنهاد ایشان، لقب «سیدالاسرا» گرفت. لشکری، عاقبت، نوزدهم مرداد ۸۸، براثر عارضه‌های ناشی از جنگ، به شهادت رسید.
زهره نجف زاده در قالب مستند «۶۴۱۰ روز در اسارت» به سرگذشت این شهید پرداخته است. علاوه بر این مستند، باید به کتاب «سیدالاسراء»، نوشته محمدعلی اعظمی، اشاره کرد که خاطرات این آزاده را از زمان کودکی او تا حضور در جبهه و اسارت و شهادت روایت می‌کند. «روز‌های بی آینه» هم خاطرات منیژه لشکری، همسر آزاده خلبان حسین لشکری، است که به همت گلستان جعفریان گرد آمده است. بازی رایانه‌ای «۶۴۱۰» هم روایتی دیگر از کابوس‌های ۱۸ سال اسارت قهرمانانه این شهید را نشان می‌دهد.
دست چینی از آثار با موضوع اسارت
باری، درباره اسارت کتاب‌های شعر و خاطره و داستان های بسیاری چاپ شده است که هر سال هم بیشتر می‌شوند. دراین میان، نکته جالب توجه اینکه پدیدآورندگان برخی از این خاطراتِ دورانِ اسارت خانم هستند، چه به عنوان نویسنده و چه درمقام راوی؛ کتاب «زمان ایستاده بود» از فرزانه قلعه قوند، نویسنده نام آشنا و فعال در حوزه ادبیات اسارت، ازاین دست است.
«گل کاشتی عباس»، روایت اسیر آزاد شده ایرانی، عباس حسینی زاده خالدی، نیز به قلم همین نویسنده است. «چشم سوم» هم نوشته نرگس آبیار است و داستان ۱۳ نوجوان را می‌گوید که باهم به جبهه می روند و در اولین عملیاتْ سرنوشت مشترکی می یابند. کتاب موفق «من زنده ام» از معصومه آباد را هم نباید ازیاد برد که بخشی از خاطرات نانوشته چهار بانوی اسیر ایرانی را دربردارد.
از تألیفات آقایان، یکی «آن بیست و سه نفر» است که براساس دست نوشته‌های احمد یوسف زاده، یکی از ۲۳ رزمنده نوجوانی که به اسارت درآمدند، پدید آمده است و نیز ساعت‌ها مصاحبه با افراد دیگر همان گروه. اگر می‌خواهید از حال وهوای دوران اسارتْ داستان بخوانید، به سراغ «تابستان ۱۳۶۹» بروید که شامل ۴۰ خاطره از لحظه اسارت رزمنده‌های ایرانی است و مرتضی سرهنگی، مدیر دفتر ادبیات و هنر مقاومت حوزه هنری، آن را گرد آورده است.
«شبهای بی مهتاب»، که حاصل ۱۹ ساعت گفت وگو با شهاب الدین شهبازی، افسر ژاندارم سال‌های آخر حکومت پهلوی و از اولین اسرای جنگ تحمیلی، است، هم کتابی متفاوت به شمار می‌آید. محمدرضا ایروانی، در کتاب پژوهشی «بر سمند خاطره (نگاهی تازه به خاطره نویسی)»، علاوه بر بررسی خاطره نویسی در ادبیات و تاریخچه خاطره نگاری در ایران، این آثار را نیز در سه سطح زبانی، ادبی و فکری نقد و بررسی و آسیب شناسی کرده است.
اما در حوزه شعر می‌توان از «یک باغ سپیده» یاد کرد که دربرگیرنده ۱۱۰ شعر است که شامل آثار شاعران شاخص معاصر، ازقبیل حسین اسرافیلی، مهرداد اوستا، تیمور ترنج، محمدحسین جعفریان، علیرضا قزوه، مشفق کاشانی و سیدعلی موسوی گرمارودی، هم می‌شود و در شناخت ادب اسارت مفید خواهد بود. «برای پرستوها» نیز دفتری است به کوشش شاعر آزاده، بیژن کیانی، که ۷۷ شعر ناظر به موضوع آزادگان را شامل می‌شود.
«اشک پروانه ها» نیز دربردارنده ۳۱ قطعه شعر است، به ویژه از شاعران آزاده ای، چون محمدرضا شایق، ابوالقاسم عیسی مرادی، نوراله عظیم زاده آرانی، بیژن کیانی و احمد رضایی. این اثر سوگ سرود‌هایی است خالصانه در رثای سید آزادگان، سیدعلی اکبر ابوترابی فرد. مجموعه شعر «اینجا پرواز، آنجا دیوار...»، به کوشش شیرینعلی گلمرادی، نیز شامل چند شعر از آزادگان است.
[۱]«دانشنامه آزادگان: اسیران ایرانی آزادشده در جنگ عراق علیه ایران» (۱۳۹۹). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، مؤسسه فرهنگی-هنری پیام آزادگان.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
